Destpêk

Hoker (zerf, adverb) dikarin di kurdî de bi alîkariya pêşpirtik û paşpirtikan bên çêkirin:

• pêşpirtik:

  • zor => bi zor: Min bi zor karî wî karî bikim. (bi zhemetî)
  • çek => bê çek: Dijmin revî û pêşmerge karî bê çek wî bajarî bigirin. (bêyî ku çekan bi kar bînin.)

• paşpirtik:

  • roj => rojane (her roj): Ew rojane kar dike.

• hêdî => hêdîka: Ev pîrejin hêdîka dimeşe.

Hoker ji navdêran

Pirtika bi

Awayê herî berbelav ê çêkirina hokeran di kurdî de bi alîkariya navdêran li gel peyvika "bi" ye:

• bi roj (daily), bi şev (at night), bi xweşî (joyfully), bi şadî (happily), bi rehetî (calmly, in a calm manner), bi xirabî (badly), mêranî (bravely)...

Wek ku tê dîtin, hin ji van peyvên bingehîn di eslê xwe de pêşî ji rengdêriyê bûne navdêr û paşî jî bi alîkariya "bi" bûne hoker:

|

rengdêr =>

|

navdêr =>

|

hoker

Cudahiya peyvika "bi" di çêkirina hokeran de ji "bi" ya daçek ew e ku peyva serekî li pey daçekê diçeme lê di hokersaziyê de naçeme:

• "bi" wek daçek: bi + hêz => bi hêz-ê (by force, with power)

• "bi" di hokersaziyê de: bi + hêz => bi hêz (forcibly, powerfully)

Carinan herdu form jî mimkin in:

• bi zor (hemû komik / fraz bi hev re = hoker)

• bi zorê (bi = daçek, zor = navdêr )

Cuhdahiya "bi" di hokersaziyê de ji "bi" di rengdêrsaziyê de ew e ku di hokersaziyê de ew ji peyva serekî cuda tê nivîsîn lê di rengdêrsaziyê de ew bi peyva pey xwe ve dizeliqe:

• rengdêr: bi + hêz => bihêz: Ew kesekî bihêz e. (ew xurt e, ew qewî ye)

• hoker: bi + hêz => bi hêz: Ew bi hêz şer dike. (bi xurtî)

Pirtika bê

Dijberên hokerên bi "bi", bi alîkariya "bê" tên çêkirin:

• bê xweşî (joylessly), bê şadî (unhapppily), bê rehetî (uneasily)...

Pirtika "bi" herwiha bi ketina nav peyveke dubarekirî jî hokeran çêdike:

• roj bi roj

• sal bi sal

• cih bi cih

• ser bi ser

Em ê paşî di beşa li ser peyvsaziya bi dubarekirinê zêdetir li ser vê rawestin.

Navdêr ne tenê bi alîkariya peyvikên "bi" û "bê" lê herwiha bi hin paşpirtikan jî dibin hoker:

Paşpirtika --ane

Vê dawiyê paşpirtika --ane bi rêya soranî ji farisî ketiye kurmancî jî û xaseten di zimanê nivîskî de pir tê bikaranîn bo çêkirina hin peyvan ji navdêran. Gelek ji wan peyvan hem wek hoker, hem wek hoker û hem navdêr tên bikaranîn:

• mehane:

  • rengdêr: kovara mehane (ya ku her mehê carekê derdikeve, monthly)

  • navdêr: mehaneya wî 3 000 dolar e (meaş, muçe, pareyê ku her mehê ji ber karkirina xwe werdigire, monthly salary)

  • hoker: em mehane hev dibînin (her mehê, her mehê carekê, di mehê de carekê, every month)

Tevî ku ev paşpirtik heta van dehsalên dawiyê di kurmancî de tine bû jî, ew niha di zimanê nivîskî de bi awayekî pir aktîv tê bikaranîn û bikaranîna wî roj bi roj zêdetir dibe.

Paşpirtika -kî

Paşpirtika --kî hin hokeran bi taybetî ji navên gel an deveran çêdike:

• erebkî (wek ereban, mîna ereban)

• ermenkî (wek ermenan, mîna ermenan)

Paşpirtika --kî herwiha dikeve pey peyveke dubarekirî jî û wisa hokeran çêdike:

• paşpaşkî, pêşpêşkî

Hoker ji rengdêran

Piraniya rengdêran yekser bi guhastinê bêyî ti pêşpirtik û paşpirtikan wek hoker tên bikaranîn (li beşa li ser guhastinê li pêştir binêrin). Lê çêkirina hokeran ji rengdêran bi alîkariya paşpirtikan jî mimkin e tevî ku ne pir berbelav e jî.

Bi paşpirtikên --î û -ê

Hin rendgêr di kurmanciya navendî de dikarin bi paşpirtika --î bibin hoker. Di kurmanciya rojhilatî de li cihê wê paşpirtika --ê tê bikaranîn. Di herdu komdevokan de jî mimkin e ku ew heman rengdêr bêyî ti paşpirtikê bi guhastinê wek hoker bên bikaranîn:

Paşpirtikên --î û --ê di çêkirina hokeran ji rengdêran de êdî ne berhemdar û çalak in. Mirov nikare ji bilî van nimûneyên li jor (û belkî du-sê libên din) zêdetir hokeran pê ji rengdêran çêke.

Paşpirtika -ka

Çend rengdêr bi alîkariya paşpirtika --ka dibin hoker:

• dûr => dûrka

• hêdî => hêdîka

• zû => zûka

Bikaranîna vê paşpirtikê jî di hokersaziyê de nadir e û zehmet e ku mirov çend nimûneyên ji bilî bibîne.

Paşpirtika --en

Ev paşpirtika bi eslê xwe erebî ye û bi piranî tenê li gel peyvên ji erebî wergirtî heye. Ew hokeran hem ji rengdêran û hem jî ji navdêran saz dike:

• heqîqet => heqîqeten

• ihtimal => ihtimalen

• qetî, qet'î => qetiyen

• waqi' => waqi'en, waqiyen

• tarîxî => tarîxiyen

Carinan rengdêr bi xwe di kurdî de cih negirtiye yan pir kêm li kar e lê hokera jêçêkirî peyda dibe û berbelav e. Bo nimûne:

• teqrîb-en

Hin caran ev hem paşpirtik li peyvên ne-esil-erebî jî tê barkirin:

• dîrokî => dîrokiyen4 (wek wergera "tarîxiyen")

Têbînî

1 "Rehet" û "xirab" a li dûv wê ji erebî ne û bi eslê xwe di erebî de navdêr in lê di kurdî de ew wek rengdêr tên bikaranîn. Formên wan ên navdêr "rehetî, xirabî" ne.

2 Binêrin têbîniya pêştir.

3 Bi eslê xwe peyva "mêr" navdêr e lê li vê derê bi guhastinê bi maneya "wêrek, bicesaret, bisteh" wek rengdêr hatiye bikaranîn û forma wê ya navdêr wek "mêranî" hatiye çêkirin.

4 Nimûneyek ji bikaranîn peyva "dîrokiyen": "Lê ermenî jî hin peyv dane zimanên îranî, bi taybetî kurmancî û zazakî ku dîrokiyen bi ermeniyan re û di nav ermeniyan de hebûne." https://zimannas.wordpress.com/2015/11/19/peyven-me-ji-ku-ten-2/