Bi wateya "xwe" kurdî ye. Binihêre¿ xweBi maneya herfeke alfabeya (kurdî-)erebî ji erebî ye.

hevreha  soranî  خاچ(xaç),  farisî خاچ(xaç),  tirkî  haç,  azerî  xaç...  hemû  ji  ermenî խաչ(xačʿ)  ji ermeniya  kevn խաչ(xačʿ),  têkilî  խէչ(xēčʿ:  çelak)  û  խոչ(xočʿ:  gilç,  darik)  ji  protohindûewropî khet- (darik, gilç) ku hevreha farisî خاده (xadê: çelak)  e.

xaç + -e- + rê li ger modela zimanekî ewropî, bo nimûne inglîzî crossroads ji cross (xaç) road (rê) + -s (nîşana pirhejmariyê). Bi eynî awayî bide ber çerxerê

xadimane xadimanî xadimî xadimîtî xadimtî

xaîb  +  -î, ji erebî  غائب(ğaîb)

ji  erebî  خائن(xain),  têkilî xiyanet û  îxanet

bi rêya inglîzî ji hindî ji farisî خاكى (xakî: axî, wek axê, ji rengê axê) ji îranî

têkilî axlêve ya kurmancî, belkî jikurdi (soranî) xak + lêw (lêv) lê bo zêdetir agehiyan binêre: axlêve.

herwiha  xaltî,  hevreha  farisî  خاله(xalê),  ji  erebî  خالة(xalet:  xalet,  xaltî),  hevreha  aramî  ܚܠܬܐ(xalta), "xalet" forma mê ye ji peyva خال (xal: xal) e ku serekaniya xal ya kurdî ye. Bi heman awayî met ji عمة (emmet: met) ya erebî ye ku forma mê ye ji peyva عم (emm: mam, ap) ku serekaniya peyvên kurdî mam û am e. Ev her çar peyvên xizmatiyê ji bilî kurdî herwiha ketine farisî jî.  "Hala"  ya  tirkî  jî  ji خالة(xalet)  ya  erebî ye anku  hevreha "xalet, xaltî"  ya  kurdî ye  lê maneya "met"  girtiye.

ji erebî, têkilî xuliqandin û xuliqîn

ji tirkî yan zimanekî din yê tirkîkî, bi tirkiya niha han, kurtkirina hakan, tirkiya kevn χagan yan kagan jimongoli хан / ᠬᠠᠭᠠᠨ*/* хаган (xan / xagan). Ketiye piraniya zimanên dinyayê: erebî û farisî خان (xan), ermenî խան (xan), rûsî хан (xan), hindî खान (khān), inglîzî û fransî khan, çînî 可汗 (kèhán) û 汗 (hán), japonî カーン, カン (kan) û ハーン (han)... Bi taybetî wek bernavê Cengîzxanî li dinyayê belav bûye. Di kurdî de bi taybetî li gel navê Xanê Dimdim naskirî ye. Forma "xaqan" di helbesteke Melayê Cizîrî de jî peyda dibe: Çi tebîet beşer û insan im Lilahi l- hemd çi alîşan im Di riya yar li rêza san imLew di iqlîmî sixen xaqan imSibehî îd e û ez pê zanimKu bi kêra te seher qurban im.

ji îranî,  hevreha soranî  خانوو(xanû),  farisî  خانه(xanê), pehlewî xanek.

ji îranî,  hevreha soranî  خانوو(xanû),  farisî  خانه(xanê),  pehlewî xanek.

hevreha farisî مان و خان (xan û man), ji xan + -û- + man (> mal) ji îranî

xap + -andin ji ermenî խաբել (xapêl: xapandin, derew kirin)

Belkî ji zimanê Sûmerî: peyva "haşum" heye bi Sûmerî û mana wê "cilûberg" e <http://psd.museum.upenn.edu/epsd/epsd/e2331.html>

ji erebî خاطب (xaṭib) ji خطب (xeṭebe: jê re peyivîn), hevreha aramî חטב (x-t-b-: hw). ji heman rehî: mixatib, xîtab, xutbe.

hevreha soranî خاتوو (xatû), farisî خاتون (xatûn), sogdî xwatên-, sakayî xettûne, hemû ji îranî, ji xwe + twa- + -n anku "xwe+hêz"/ "xwe+xwedî". Ev "twa-n" di soranî de wek tiwanîn (karîn, kanîn, şiyan) û wek tiwana (xurt, bihêz, ya ku dikare) maye û hevreha tav (roj, enerjiya rojê) di kurmancî de jî heye û rehên wê digihe tep- (germ kirin) ya protohindûewropî. Bo zêdetir agahiyan binêrin: tav. Maneya bingehîn ya "xatûn"ê şabanî, qralîçe bû lê paşî berfireh bûye. "Xatûn" herwiha serekaniya hatun (xatûn) û kadın (jin) yên tirkî ye jî.

ji protohindûewropî om- ( ḫamel) / h₃emos, h₂eh₃mos ("xav"), hevreha xam ya pehlewî, zazakî û farisî, xaw ya soranî, belûçî ameg, hameg, xom ya osetî, आम (āmá) ya sanskrîtî,  hum ya  ermenî,  ὠμός  (omos)  ya  yûnaniya  kevn,  amarus  ya  latînî  >  amer  ya  frensî,  amargo  ya spanî...protohindûewropî om- ("xav, negihiştî, tirş") protoaryayî: Pehlewî: xam ("xav")Somalî: xm ("xav") Hotenî: hame ("xav") Farisî: xām ("xav") Belûçî: hameg ("xav") Kurmancî: xav ("xav")Osetî: xom ("xav") ... Zazakî: xam ("xav")Sanskrîtî: āmá ("xav, tirş")Ermenî: hum ("xav, nekelandî")Yewnanî: ōmos ("xav")Latînî: amarus ("tirş: negihiştî")Çavkanî: Horn p.103, Watkins p.60, Lubotsky

ji farisî خاویار(xavyar) ji خایه(xayê: hêk). Heman peyv ketiye tirkî (havyar) û pirraniya zimanên ewropî jî: fransî, inglîzî, spanî, portugalî caviar, almanî Kaviar, îtalî caviale...

hevreha  soranî  خاولی(xawlî),  tirkî  havlu,  farisî  حوله(ḥûlê),  jikurdi  xav  (tû,  sertûk,  perdeya tenik) + ji tirkî -li  (-yî)

ji aramî xebat, hevreha akadî xebatu (nêçîr kirin, talan kirin, standin)

ji  erebî  خبر(xeber).  Lê  di  ti  zimanên  din  de  "xeber"  bi  maneya  "dijûn/sixêf"  bi  kar  nayê, tenê di hin devokên kurdî de wisa ye. Loma ihtimal heye ku "xeber"a kurdî ya bi maneya "dijûn/sixêf" ne ji "xeber" ya erebî lê metateza "xirab" be anku "xeber gotinên xirab". Di hin zaravayên  kurdî  yên  başûrî  de  jî  "xiraw"  (xirab)  bi  maneya  "gotinên  xirab  xeber"  li  kar  e.  Lê  wek din  "xeber"  ji  erebî  خبر(xeber)  e.  Bê  guman  "xirab"  bi  xwe  jî  ji  erebî  ye  û  cihê  bed  ya  kurdî-îranî girtiye.

ji erebî خجالن (xeclan: şermîn, şermker, şermezar)

ji  erebî  خفیف(xefîf) ku  wek hafif  ketiye  tirkî jî.

ji erebî خفیة(xefiyet) ji خفي(xefî: nepenî, niximandî, veşartî, nihînî, sirrî), hevreha חפי (x- p-y-: niximandin). ji heman rehî ni-ximandin.

ji erebî خل (xell), hevreha aramî ܚܐܠ (xella), akadî ḫallu (xellû)

ji  erebî  خلق(xelq)  ji  aramî  חלק(x-l-q-:  parve  kirin,  dabeş  kirin  -  "anku  parvekirina  mirovan li gor komên wan") ku hevreha خلق (xeleqe: afirandin, çêkirin, dan)ya erebî ye. ji heman rehî: xaliq, mexlûq, mexlûqat.ji erebî ji durxaneya Cellikanî: Kekê min birayê min wisa ji ber xwe de nebêjin  ev  ji  erebî  tê.  Berê  her  tiştî  li  reh  û  rîçal  wê  a  kurdî  bigerin.  Çavbelek  ezbenî  ev  peyv  ne erebî  ye.  Kurdî  ji  erebî  kevintir  e  li  vî  xakî.  Heyran  binemala  vê  peyva  xelkê  'xêl'  e  û  bi  bandora mongolî û tirkî bûye 'êl' . Xêl bi wateya 'êl' e. Êl hoz e.Hoz eşîr e. Xelk ji xêlê tê  .Semantika  wî di tirkî de jî heman e. 'El' Tirkî wek pir peyvên kurdî ji kurdî ji peyva 'xêl'ê der dikeve. Ma eger ev peyv ji tirkî ji 'halkê tê û ew jî ji erebî tê,ma çima ereb bixwe bi xelkê re dibêjin 'şeb','şeb'  ul  ereb  ango  gelê  ereb  .  Peyva  ku  ereb  bixwe  nizanin  çawa  tê  dikeve  nava  kurdî delalê dilê min. Wisa nekin. Bi destê xwe kurdî nizim nekin. ji aloziya xoretiyê rizgar bin. spas

ji erebî غم (ẍemm), hevreha aramî ܥܡܡ (-m-m-: tarî  bûn)

jirojhilati Hevreha aramî ܚܢܐ(xenna), farisî farisî حنا(hena), erebî حناء(ḥinnai), îbrî חינה (ḥîna). bi rêya osmanî ketiye zimanên Rojhilata Ewropayê jî: makedonî û sirbî кана (kana), yûnanî χένα (xêna), rûsî хна (xna). Wek din ji erebî li hemû dinyayê belav bûye: hindî ग्नहन्ना (hinnā), inglîzî henna, frensî henné, spanî al-heña / henna / hena, japonî ヘ ン ナ (henna), malezî inai...

hevreha  soranî  خهنجهر(xencer),  farisî  خنجر(xencer),  her  sê  ji  erebî  حنجر(xencer)  ji  aramî חנגרא (xengere) jisogdi xenger, ji îranî lê ji bilî sogdî di zimanên din yên kevn yên îranî de nehatiye  qeydkirin.  Bo  hin  nimûneyên  din  jî,  ku  tê  de  "g"  ya  îranî  di  erebî  de  bûye  "c"  (ji  ber  ku di erebiya klasîk de "g" nîne) û paşî bi forma "c" li kurdî û farisî vegeriye, binêrin cinayet û gûz ku di farisî de bûye  "cûz".

ji erebî خندق (xendeq), ya erebî bi xwe ji îranî, ihtimalen ji pehlewî kendeg, hevreha farisî  کندگ(kendeg:  xendek),  کنده(kendê:  kolayî,  kolandî)  û  کندن(kenden:  kolandin,  kolan), herwiha hevreha kurmancî kend û kêlan û soranî kendin (kolandin, kolan), zazakî kendene, avestayî ken-... Anku peyva bi eslê xwe îranî çûye erebî û bi forma xwe ya erebîkirî ve dîsa li zimanên îranî vegeriye: farisî خندق (xendeq), kurdî xendek, xendeq. Bo guherîna Q li dawiya peyvê  (xendeq  >  xendek)  bidin  ber  xelq  >  xelk.  Peyva  tirkî  hendek  ji  erebî  yan  jî  ji  zimanekî  îranî hatiye wergirtin. Vê dawiyê ew ji tirkî jî bi forma xwe ya tirkîkirî li kurdî vegeriye û hin kurdên Bakur wê wek hendek  dibêjin.

ji erebî خنق (/xeneqe), hevreha aramî ܚܩܐ (xeneqe), îbrî חנק (xeneq). Bo forma "xendiqandin" anku zêdebûna D li dûv N bide ber: qalind, elind, mindal.

ji aramî ܚܦܪܐ (ḥipara: kolan, karê kolandinê) ji ܚܦܪ (ḥipar: kolandin, kêlan, kun kirin), hevreha îbranî חפר (ḥaᵽer) û erebî حفر (ḥefere), hemû ji proto-samî ḥ-ᵽ-r-.

ji erebî غرب (ẍerb) ji غرب (ẍerebe: roj ava bûn; dûr ketin), hevreha aramî ערבא (rebe: avabûna rojê), akadî erabu (avabûna rojê). ji eynî rehî: ereb.

hevreha erebî خردل (xerdel), aramî חרדלא (xerdela), hemû jirojhilati

ji erebî خریطة (xeṛîṭet) ji aramî חרתא (xerta) ji yûnanî χάρτης (xartês: 1. perr, kaxez 2. xerîte) ji χαράσσω (xarasos: xîçandin, xîç kirin, nîgar kirin) ji protohindûewropî ǵʰer- (xîç lê kirin, selixandin). خریطة ya erebî wek harita ketiye tirkî jî. χάρτης ya yûnanî bi rêya charta ya latînî herwiha serekaniya peyvên bi maneya "xerîte" yên gelek zimanên ewropî ye jî: carte ya fransî Karte ya almanî, karta ya swêdî, карта (karta) ya rusî... herwiha kart û kartonên kurdî jî ji  heman  peyva  yûnanî  ne.  Van  dehsalên  dawiyê  di  kurdiya  nivîskî  de  peyva  nexşe  wek  peyveke esilkurdî tê tercihkirin lê di rastiyê de ew ji peyva nexş/neqş e ku bi xwe jî ji erebî ye. Di kurdî de nexş maneyeke din dide loma "xerîte" çêtir  e.

ji xerîtandin , ji farisî xerîden (kirrîn)

ji yan hevreha farisî خرمن (xirmen), ji protohindûewropî ǵrHnom (dexlûdan, genim). Harman ya tirkî ji zimanekî îranî ye.

ji erebî خروب (xerrûb) ji akadî kharrubu (xerrûbu). bi rêya erebî ketiye gelek zimanên rojhilatî û ewropî jî: farisî خرنوب (xernûb), inglîzî carob, frensî caroube, îtalî carrubo, spanî al- garroba, portugalî al-farroba, katalanî garrofer...

ji farisî خربزه (xerbuzê) ku wek karpuz bi maneya zebeş ketiye tirkî jî. hevmaneyên wî petêx ji erebî û qawin ji tirkî ye. herwiha peyva nêzîk şemamok jî ji erebî ye.

ji erebî خس (xess), hevreha maltî ħassa (xesse), îbrî חסה (xese), akadî ḫassū (xessû), aramî ܚܣܬܐ (ħassiθɑ / xesiθa)

ji farisî خسته(xestê: birîndar) ji خستن (xesten: birîndar kirin), pehlewî xvesten (lê xistin, lê dan, qutan, kutan), kurdî xistin, ji îranî.

ji protohindûewropî swȇḱuros (xesû; xezûr), hevreha xezûr ya kurmancî, xûş ya farisî, wes(s)û ya belûçî, vistewre (xezûr) û vistewrî (xesû) yên zazakî, श्वशुर (śvaśura: xezûr) ya sanskrîtî, սկեսուր (skesur: xesû) û սկեսրայր(skesrayr: xezûr) yên ermenî, свёкор (svyokor: xezûr) û свекровь (xesû) yên rusî, ἑκυρός (hêkuros: xezûr) ya yûnaniya kevn, socer (xezûr)  ya latînî > suocero ya îtalî, suegro ya spanî), Schwager (bûra) ya almanî, sweor (xezûr) ya inglîziya kevn...

ji erebî خط (xeṭṭ), hevreha akadî xeṭaṭu (xet, xîç)

hevreha soranî خهتا(xeta), farisî خطا(xeta), hemû ji erebî خطاء (xeṭai) ji خطا(xeṭa: xeletî kirin) ji aramî yan ji îbranî חטא (xeṭa: guneh kirin), hevreha akadî xețû. Wek "hata" ketiye tirkî jî. Bo hin nimûneyên din jî ku "-ai" ya erebî di kurdî, farisî û tirkî de dibe "-a", binêrin bela.

Fermandeyê kurd ê HSDê: Me xeta sor a Tirkiyê şikandiye, emê cardin jî bişkênin.

ji erebî خطر (xeṭer) ku ketiye farisî jî

ji erebî, têkilî xatib, xîtab, mixatib, xutbe

ji erebî ختم (xeteme: girtin, qepat kirin, asê kirin, hevreha aramî חתימ (xetîm), hemû jimisri x-t-m-. ji heman rehî: xitim.

ji  erebî  ختن(xeten:  sunetkirin),  hevreha  yan  ji  aramî  ܚܬܢܐ(xeθna:  zava),  îbrî  חתן(xeten), akadî  ḫatānu  (xetanu).  Peyva  erebî  ji  aramî  hatiye  wergirtin  û  maneya  "sunetkirin"ê  wergirtiye ku li gor dînî şertê zavabûnê  ye

hevreha xewn ya kurmancî, hewn ("xew") ya zazakî, xwab ya farisî, xuft ya gilekî, xwem ya pehlewî, xvepne ya avestayî, svapne ya sanskrîtî, քուն (kun "xew") ya ermenî, hypnos ya yûnaniya kevn, somnus ya latînî... ji protohindûewropî swep- (nivistin, razan, raketin, xewtin) > swep-no ("xew; xewn") protohindûewropî: swep- ("nivistin, ketin xewê") > swep-no- ("xew, xewn") protoaryayî: Avestayî: xvepne- ("xew, xewn")Middle Persian: xwem- ("xew, xewn") Sogdî: 'wbnw ("xew, xewn")Hotenî: hūne ("xew, xewn")Farisî: xāb ("xew, xewn")Kurdî: xew, xewnOsetî: fun ("xew, xewn")Zazakî: hewn ("xew")Sanskrîtî: svapne- ("xew, xewn")Yewnanî: hypnos ("xew")Latînî: somnus ("xew"), somnium ("xewn") ... Çavkanî: Horn p.110, Watkins p.88, Etymonline

Belkî hevreha xox ji erebî zewx + kurdî -ik

ji erebî خیاط (xeyyaṭ: derzî, cildirû) ji rehê خیط (x-y-ṭ-: cil dirûn / dirûtin), hevreha aramî ܚܝܛܐ (xeyyaṭa) ji lêkera ܚܘܛ (x-w-ṭ-: cil dirûn / dirûtin).

ji  ermenî  խազ(xaz)  jigurci  ხაზი(xazi),  hevreha  lazî  ხაზ(xaz),  udî  xaz  yan  jî  formeke  peyva xet ji erebî خط(xeṭṭ)

ji erebî غزال (ẍezal), hevreha akadî xuzalu, uzalu, aramî uzîla

ji  aramî  yan  ji  zimanekî  din  yê  samî,  bide  ber  aramî  חתנ(x-t-n-:  bûn  xizm,  bi  rêya  zewacê bûn mirovên hev), akadî xetanu (zava, bi rêya zewacê xizm). ji heman rehî: xitan û ?xizan.

ji  erebî  خزینة(xezînet),  ew  bi  xwe ji  îranî,  bide  ber  sogdî  ẍezn  û  farisî  ﮔنج(genc: xezîne)  û ﮔنجینه(gencînê:  gencîne)),  pehlewî  genc,  medî  genze-.  Heman  peyv  li  aliyekî  yekser  ji  zimanên îranî ketiye piraniya zimanên Rojhilata Navîn û li aliyê din jî bi forma erebîkirî li dinyayê belav bûye: ermenî գանձ (ganj), gurcî განძი (ganji), yûnaniya kevn γάζα (gáza), latînî gaza, aramî ܓܙܐ (gezza), îbrî גנז (gênz), erebî كنز (kenz), spanî alcancía, portugalî alcanzia, gurcî ხაზინ (xazin), ermeniya navîn խազնայ(xaznay) û խազինայ(xazinay), farisî خزینه(xezînê), tirkî hazîne, azerî xəzinə, tirkmenistanî hazyna, sirbo-xirwatî hȁzna / ха̏зна, rûsî казна (kazna)...  ji eynî rehî: gencîne, xwençe.

herwiha hezîran ji erebî حزیران (ḥezîran) ji aramî ܵܪܢܝܚܙ (ḥizîran), bi metatezê ji akadî zexeratum / sexeratum. Piraniya navên mehên din jî yên salê ji akadî ne: sibat, adar, nîsan, temûz, tebax, ab, îlon / êlûl, çirî, kanûn.

ji  protohindûewropî  swȇḱuros  (xesû;  xezûr),  hevreha  xesû  ya  kurmancî,  vistewre  (xezûr; bûra)  û  vistewrî  (xesû)  yên  zazakî,  xʷesure-  ya  avestayî,  श्वशुर(śvaśura:  xezûr)  ya  sanskrîtî, սկեսուր (skesur: xesû) û սկեսրայր (skesrayr: xezûr) yên ermenî, свёкор (svyokor: xezûr) û свекровь (xesû) yên rusî, ἑκυρός (hêkuros: xezûr) ya yûnaniya kevn, socer (xezûr) ya latînî > suocero ya îtalî, suegro ya spanî), Schwager (bûra) ya almanî, sweor (xezûr) ya inglîziya kevn, swêdî svär-...

ji  erebî  خنزیر(xinzîr,  xenzîr),  hevreha  aramî  חנזירא(xinzîra),  akadî  xuzîru  (beraz),  xuzîrtu (berazên mê)

hevreha soranî خهراپ (xerap), ji erebî خراب (xerab: xirabe, kavil, wêran), hevreha aramî חרב (x-r-b-), îbrî חרב (xarab, xarav), akadî xerbetu. ji heman rehî: xirbe, xirabe.

ji erebî خربة(xerbe), hevreh îbrî xarab / xarav, akadî xerbetu. ji heman rehî: xirab, xirabe

Hevreha خربزه (xerbuzê) ya farsî ku wek karpuz bi maneya zebeş ketiye tirkî jî. hevmaneyên wî petêx ji erebî û qawin ji tirkî ye. herwiha peyva nêzîk şemamok jî ji erebî ye.

Ihtimalen bi têkilkirina ji îranî xer- (bo nimûne xergûş ya farisî) û erneb- ya zimanên samî,  bo  nimûne  ji  aramî  ܐܪܢܒܐ(ernəva),  hevreha  erebî  ارنب(erneb),  îbrî  ארנב(ernab  /  ernav), akadî ernebu + jikurdi  -k